نقاشی زیرلعابی
نقاشی زیرلعابی یکی از روش‌های پرکابرد تزیین سفال است. لعاب‌کاری یکی از مهم‌ترین فنون تزیینی در هنر سفالگری به شمار می‌آید. لعاب در سفالگری عبارت است از یک لایه شیشه‌ای شفاف در رنگ‌های مختلف، که سطح سفال را پوشش می‌دهد. لعاب در درجه نخست به دلیل خاصیت تزیینی آن و در درجه بعد به دلیل ویژگی استحکام بخشی، مقاومت و نفوذناپذیری در سفال به کار برده می‌شود.(گرجستانی، ۱۴۱:۱۳۸۴). بر پایه لعاب‌کاری تزیینات مختلفی را می‌توان بر روی سفال ایجاد کرد. نقاشی زیرلعابی یکی از این نوع تزیینات است.
در این شیوه سفالینه پیش از لعاب‌دهی با اکسید‌های رنگی نقاشی می‌شود و سپس لعاب به شکل یک لایه شفاف روی نقاشی و تمام بدنه ظرف قرار می‌گیرد. پس از پخت در دمای حدود۱۰۰۰درجه سانتی‌گراد در مدت زمان ۸ تا ۱۰ ساعت، لعاب به صورت یک لایه درخشان و شفاف روی نقش ایجاد می‌شود که باعث زیباتر شدن محصول نهایی می‌شود. لایه لعاب در این تکنیک هم کارکرد تزیینی دارد و باعث تلالو و درخشندگی نقش می‌شود و هم به عنوان پوششی محافظ عمل میکند و از نقش روی سفال حفاظت میکند. لعاب همچنین جنبه کاربردی سفال برای مصارفی مانند نوشیدن و خوردن را فراهم میکند. این شیوه تزیین باعث می‌شود بدون نگرانی از از بین رفتن نقش، از ظرف سفالین به راحتی استفاده شود.
تاریخچه نقاشی زیرلعابی در هنر سفالگری ایران
تکنیک لعاب‌کاری سفال در ایران حداقل به هزاره دوم پیش از میلاد باز می‌گردد اما در دوره اشکانیان و ساسانیان رواج می‌یابد. از حفاری‌های به عمل آمده در تیسفون مشخص شده است که ساسانیان برای ساخت قدح‌ها و تنگ‌های گوناگون، از سفالینه لعابدار استفاده کرده‌اند.(آلن،۱۶:۱۳۸۷).
در دوره اسلامی لعاب‌کاری سفال در ایران تحولات مهمی را تجربه کرد. در آغاز این دوره، سفالگران ایران تا حدودی از سنتهای دوره قبل از اسلام پیروی میکردند، ولی تدریجاً هنرمندان سراسر ایران، تحولات تازه‌ای از نظر لعاب، تزیین و تصویر در آثار سفالین بوجود آوردند. در این دوران سفالگران انواع گسترده‌ای از فنون را در تزیین آثار خویش به کار بستند و از مجموعه گوناگونی از نقش‌مایه‌ها برای ساخت سفالینه‌های فاخر بهره بردند. مهم‌ترین فنون تزیین سفال در دوره اسلامی عبارت بودند از تزیین با لعاب، نقاشی رولعابی، تو‌لعابی و زیرلعابی، حکاکی و کنده کاری و .. . نقاشی زیرلعابی یکی از مهم‌ترین انواع فنون تزیینی بود. «مهم‌ترین دستاورد سفالگری اسلامی پیدایش نقاشی زیرلعابی بر بدنه‌ای از خمیر سنگ(ترکیبی از خاک کوارتز و خاک رس سفید) بود، چه در این روش، سطحی عالی در اختیار هنرمند سفالگر قرار می‌گرفت تا آزادانه بر آن به نقاشی بپردازد»(بلر و بلوم، ۳۵۲:۱۳۹۱)
شیوه نقاشی و تزیین سفالینه در زیر لعاب از اوایل اسلام بویژه در قرون سوم و چهارم ه ق. در مراکز سفالسازی شمال و شمال‌شرقی ایران مرسوم بوده است. ریچارد فرای هنر سفالینهسازی تجملی را از هنرهای بیمانند در پیشرفتهای اولیه اسلامی میداند. اوشروع ساخت سفالینه را به تاریخ سده سوم هجری می‌رساند و تولیدات این ظروف را به ولایات شمال شرق ایران معرفی میکند، نیشابور و افراسیاب سمرقند از مراکز عمده این هنر اصیل ایرانی هستند، که «مهم‌ترین و متداولترین آنها ظروف سرخ یا نخودی‌رنگ بود که لعاب ضخیمی رنگآمیزی شده آن را می‌پوشاند و سپس لعاب شفاف یا الوانی را روی آن می‌پوشاندند» (فرای، ۱۳۶۳، ۳۰۵).
سفالگران در این دوره بجای لعاب سرب از لعاب قلیایی برای پوشش وآرایش سفال استفاده میکردند. استفاده از لعاب قلیایی برای پوشش و همچنین خمیر شیشه برای ساخت ظروف ،هنرمندان سفالگر را قادر ساخت که تزیینات زیبایی در زیر لعاب شفاف بوجود آورند. نقاشی و تزیین زیر لعاب، اغلب با رنگ آبی و سیاه انجام می‌گرفت ولی گاهی رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و سبز تیره به آن اضافه می‌شده است.(کیانی،۳۵:۱۳۶۴). «در پایان قرن چهارم موفقیتهای ارزنده‌ای در زمینه شناخت اکسید فلزات و فرمول ترکیبات آنها برای رنگ لعاب موردنظر حاصل شده بود و سفالگران با تکیه بر این دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و کنترل حرارت و تغییر در تصویر کوره‌ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف سفالی با تزییناتی بسیار چشم‌نواز و ارزشمند به وجود آورند». ( توحیدی، ۱۳۷۹: ۲۶۱).
در سده‌های بعد فن زیرلعابی به دلیل امکانات مختلف خمیرسنگ در شکل‌پذیری، ظرافت و نقش‌پذیری و همچنین ارزان بودن تولید در فن زیرلعابی که مستلزم پخت های مکرر و پیچیده نبود، عموما فراگیر شد و جایگزین سایر شیوه‌های تزیین سفال گشت.(گلمبک،۳۶۳:۱۳۹۱). معروف‌ترین سفالینه‌های منقوش زیرلعابی به شهر کاشان تعلق دارند اما شهرهای دیگری مانند ری، نیشابور، گرگان و سلطان آباد نیز در این زمینه شهرت دارند.
بشقاب سرامیک با تکنیک نقاشی زیرلعابی با نقش پرنده، اثر نرگس فراهانی، گالری هفتا
نقاشی زیرلعابی در دوره معاصر
بعد از خواندن این نوشتار اگر دوباره به ظروف سفالین موجود در منزلتان نگاهی بیاندازید ممکن است یک نمونه سفال با تزیین زیرلعابی پیدا کنید. یک فنجان یا بشقاب که بارها از آن استفاده کرده‌اید اما شاید نمی‌دانستید که نوعی سفال با تزیین نقاشی زیرلعابی است. امکانات فراوان ایجاد نقش در شیوه نقاشی زیرلعابی سبب شده است که امروزه آثار سفالین از نظر طرح و نقش و رنگ از تنوع فراوانی متناسب با سلیقه‌های مختلف برخوردار شوند. این شیوه به ویژه در ساخت آثار سفالین کاربردی مانند انواع لیوان، فنجان، بشقاب، کاسه و سایر ظروف کاربردی همچنین اشیای تزیینی مانند گلدان و مجسمه‌های سفالین باعث شده است آثار منقوش متنوعی همراه با اصالت، نوآوری و زیبایی در اختیار هنردوستان قرار بگیرد. امروزه بسیاری از افراد اشیای مورد نیاز در منزل را از میان همین آثار انتخاب می‌کنند و بسیاری نیز از این نوع آثار به عنوان هدیه بهره می‌برند. هنرمندان معاصر ایران از شیوه نقاشی زیرلعابی روی سفال همچنین برای آفرینش هنرهای تجسمی نیز استفاده می‌کنند. امروزه از سفال با نقاشی زیرلعابی برای ساخت محصولات متنوعی مانند زیور آلات و عودسوز نیز استفاده می شود. این بار هنگام نوشیدن چای از فنجانتان نگاه دقیق‌تری به تزیینات روی آن بیاندازید، شاید گل سرخی ببینید که زیر لعاب درخشان‌تر به نظر می‌رسند، این بار به قدمت، اصالت و زیبایی آن نیز فکر کنید و لذت ببرید.
